АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ: марта 2013

суббота, 23 марта 2013 г.

Джаппарова Надире Энъ къыйметли мирас (реферат)

Джаппарова Надире ( Янтарное кою, 11 сын.)

Энъ къыйметли мирас

Аиле дегерликлери тек аиле гъуруры олмайып,

бутюн мемлекетнинъ гъуруры ве байлыгъы олмалы,

чюнки шейлерге нисбетен мунасебет – озь мемлекетининъ

тарихына, медениетине нисбетен ватанперверликтир, – дей оджамыз.

Эвимизде бир эски Къуран китабы бар. Мен оны сыныф этнографик кошесине кетиреджек олдым. Амма Зарема къартанам манъа: «Бу Къуран бизим аилемиз ичюн энъ къыйметли мирастыр, эвимизнинъ тёрюни алгъан – китаптыр. Не ичюн десенъиз, онынъ озь тарихы бар…. Динъленъиз!

Энъ къыйметли мирас

Къуран китабы – бу эр бир муминнинъ энъ яхшы сёзюдир.

Къуран – бу дуа, бу ибадет этмекнинъ озюдир.

Къуран - энъ зарур, тилекнинъ озюдир. Эр анги вакъытта Къуранны окъусанъ, эр анги хастагъа, мушкюльге девадыр.

Къуран окъумакъ - бу истегини бильдирип, дуа этмек, тилек этип Аллагъа ялвармакътыр.

Эр бир мусульманнынъ эвинде олгъаны киби бизим эвимизнинъ тёрюнде Къуран китабы къуран къапы ичинде бир мыкъчыкъта асылы тура. Бу Къураннен меракълы бир адисе багълы.

Къуран китаплары 1783 сенеси Къазан шеэринде бир уфакъ басмаханеде басылгъанлар. Бу басмахане Къазан университетининъ бинасы ичинде ерлешкен эди. О йыллары анда 30 дане араб арифлеринен язылгъан Къуран китабы басылып чыкъарылгъан экен. Бир къач йыллардан сонъ басмаханенинъ мудири дюньяны терк эткени себебинден басмахане чалышмады, сонъра исе къапатылды. Къуран китапларыны гемилернен Истамбулгъа йибергенлер.

1790-ынджы сенеси андаки нешриятларда бу Къуран эсасында Къуран китаплары басып чыкъараджакъ олгъанлар, амма техникий джеэттен (араб уруфатында язылы олгъаны ичюн) китапнынъ мундериджесини топламасынынъ чаресини тапып оламагъан сонъ, Къазан шеэриндеки басмаханеге огренмек ичюн беш-алты мутехассыс йиберелер. Олар, анда эски басмаханенинъ шараитлерини ве басма машинкаларыны (тезьяларыны) огренип, кене Туркиеге къайталар. Анда Къуран китапларыны басып чыкъаралар.

1836 сенеси Туркиеден гемилернен кельген алыш-веришчилер бир талай «мануфактура» кетиргенлер. О шейлернен мубарек Къуран китапларыны да алып кельгенлер. Меним Идрис къартбабамнынъ Асан къартбабасы бир данесини сатып ала. Акъчасы етишмегени себебинден апайы - Фатма къартананынъ бир «Къан таш юзюк» адлы тылсымлы алтын юзюгини да къошып бере. О къырмызы ташлы юзюкнинъ корюниши дюльбер дегиль экен, амма бир кимсенинъ бурнундан къан акъса, юзюкни бармагъына такъкъанынен къанны токътата экен. Буны Зарема къартанама къайнанасы Суиде къартанам айтыр экен.

Йыллар кече. Мубарек Къуран Смаил къартбабама къала. Немсе девринде къартбабамларнынъ эвлерини якъалар. Суиде къартанам Идрис къартбабама эв ичинде Къуран къайда олгъаныны айтып анълата ве Къуранны янгъындан къуртаралар. Идрис къартбабамнынъ тенинде яныкъ излери ойле де къалгъан эди, - дей Зарема къартанам. Къураннынъ янгъан бетлерини ве сатырларыны Суиде къартанам эльязма этип къошкъан, чюнки о, арап тилинде эм яза, эм окъуй экен.

1944 сенеси майыснынъ 18-де Идрис къартбабам анасы Суиде къартанамнен Къырымдан бутюн къырымтатар миллетинен сюргюн этиле. Чокъ шей алмагъа рухсет бермеселер де, олар башта Къуранны бир юзьбезге сарып алалар… Озьбекистаннынъ Бегават шеэрине тюшелер. Кельген йыллары пек чокъ ачлыкъ чеккенлер, ама Къуранны ерли халкъ (озьбеклер) не къадар сорасалар да бир шейге не денъишкенлер, не де саткъанлар. «Къуран бизни къуртарды», - дер экен Суиде къартана.

Ойле этип Къуран китабы Фатма къартанама, сонъ Суиде къартанама, сонъ Зарема къартанама дегерлик олып кече.

- Бу мубарек Къуранны мен санъа иманет этем,- дей Зарема къартанам. Тедбирлерде этнографик сергиси отькерильсе, мен Къуранны алып барам, амма къалдырмайым, чюнки бу мубарек Къуран китабы аиле дегерлиги олып къалды ве оны ипратмагъа я да джоймагъа акъкъымыз ёкъ.

Ашагъыда, аилемизнинъ дегерлиги, сакъланып къалынгъан ве несиллерни багълагъан, Къуран китабынынъ фоторесимлери.

Асанова Айше ( г. Белогорск, 7 кл.)

Асанова Айше

Марамалар

Эр бир инсан бутюн омюрини къорантада кечире. Башта ана-баба эвинде,сонъ исе озь аилесинде, сонъра исе,бельки, озь эвлятларынынъ аилесинде. Вакъыт кечкен сайын къоранта теркиби денъише,вазифелер, меджбуриет денъише,амма къорантадаки урф-адетлер ве дегерликлер денъишиксиз къала. Биз «къоранта», «бирлик» сезлерининъ маналарыны сийрек тюшюнемиз. Амма дюнья бирлиги,укюмет бирлиги аиледеки бирликтен башлана. Къоранта - буюклер ве балалар ичюн севги мектеби. Къорантада адамлар айры ве текрарланмаз шахсиет олалар.

Къырымтатарларнынъ урф-адетлеринден бириси-озь эджатларны,баба-деделерини унутмамакъ. Эр аиледе,несильден-несильге кечип, мукъайтлыкънен сакълангъан эски неснелер бар.

Эр эвде:биталарнынъ сандыкъларында,килерлерде эски шейлер сакълы. Эгер бу шейлер сакълы олмаса эди,насыл этип олар бизлерге етишер эдилер?

Не ичюн бизлер бу неснелерни къоруймыз?

Бу шейлер бизлер ичюн тарихий тарафтан эвель заман медениетке,турмушкъа меракъ догъура,амма энъ эсасы бу бизим баба-деделеримиз хатырасы.

Шейнинъ тарихий икяеси-къоранта тарихы,инсаннынъ тарихыдыр. Бойле гузель урф-адет эр бир къорантада бар,бу сырада-бизим къорантамызда да.

Эвимизде, языкълар олсун, бойле шейлер пек чокъ къалмады. Бунъа себеп-18 майыс 1944 сенеси бизим халкъымызнынъ сюргюн этилюви. Он беш дакъкъа ичинде, бир шей алмагъа ясакъ этип, адамларны озь юртундан, озь эвлеринден къувалап чыкъардылар.

Къартаналар нагъышлагъан эльбезлер, марамалар, кисе къапакълары. Бу шейлер бизим халкъымызнынъ ве медениетимизнинъ къыйметли зенгинлиги ве инджилери.

Марама темиз юнъден, эль ишлемесининъ махсулатыдыр. О беяз ве къаверенки тюслердеки йиплернен тикильген. Мараманынъ хусусий тарафы шунда ки, онынъ онъы-терси ёкъ, эки тарафы да айны. Бойле ишленген орьнеклерге "татар ишлемеси" дер экенлер. Чюнки бойле тикюв усулы тек бизим миллетте олгъан. Кенар нагъышларнынъ манасы аят шенълиги, удж нагъышлар исе аятта эр шей бири-биринен багълы, зынджыр киби, акъ, къара куньлерден тешкиль тапкъаныны бильдире экен.

Бу марамалар – меним къартанамнынъ анасынынъ марамаларыдыр. Олар та 19 асырданъ къалма.

Юзьбезнинъ эки уджунда къырмызы йипнен нагъышлар тикильген, сонъра исе орьнеклер орюльген. Бу эль ишлемелери ойле назик, дюльбер ишленген ки, бакъып тоймайсынъ.

Меним къартдедемнинъ къалпагъы. О 92 яшында вефат этти ве бу къалпакъны сонъки куньлеринедже кийди.

Бизим къорантамызда буюк севги мукъайт мунасебет иле сакъланып кельген дефтер бар. Бу дефтер ичине меним къартдедем Ибрагим Къурандан озь къолунен сурелер язгъан.

Бу шейлер-бизим аилемизнинъ дегерликлери. Оларнынъ, бизим, къорантамызнынъ тарихынен багълы, озь тарихы бар.

Аиле дегерликлери… Аиле урф-адетлери… Бизим борджумыз- бу неснелерни сакълап, несиллеримизге теслим этмек.

Вакъыт кечер экен,меним де озь къорантам олур,ве меним несилим бу урф-адетлерни девам этерлер. Олар да озьлерине аит «вакъыт шеритини» къурарлар. Дегерликлер-бу айры сакълы ве урьмет этильген шейлер.Олар кечмишнинъ хатырасы.

Аиле дегерликлери исе даа къыйметлидир.Чюнки, несиллер хатырласа,адам омюри сонъсуздыр!

___________________

Лохатова Найле. Асырларны багълагъан ильванлар… Зера къартанам Куйбышев районнынъ Буюк Озенбаш коюнде 1938с. догъды. О майыснынъ 1944 с. сюргюнликке Янгиюль шеэрине тюше. Буюген сонъ Энвер къартбабамнен аиле къуралар . Бу ильванларны къартбабамны анасы Нурие къартанагъа омюр аркъадашы Ниметла къартбабам эвленгенде багъышлай. Тойдан эвель Багъчасарай шеэринде белли устагъа келинге бахшыш сымарлагъан эди: къушакъ,къасиде ,сыргъалар ве башкъа зийнетлер...

Лохатова Найле (Кезлев ш.)

Асырларны багълагъан ильванлар…

Зера къартанам Куйбышев районнынъ Буюк Озенбаш коюнде 1938с. догъды. О майыснынъ 1944 с. сюргюнликке Янгиюль шеэрине тюше. Буюген сонъ Энвер къартбабамнен аиле къуралар . Бу ильванларны къартбабамны анасы Нурие къартанагъа омюр аркъадашы Ниметла къартбабам эвленгенде багъышлай. Тойдан эвель Багъчасарай шеэринде белли устагъа келинге бахшыш сымарлагъан эди: къушакъ,къасиде, сыргъалар ве башкъа зийнетлер...

пятница, 22 марта 2013 г.

Юнусов Айдер (Лиственное умумтасиль мектебининъ 5 сыныф талебеси )

Къартанамнынъ къушагъы

Эр бир девир халкъ омюринде белли бир из къалдыра. Совет девири де озюне хас бир из къалдырды. Амма миллетчилигимиз, адетлеримиз ве динимизни унуттырмагъа арекет этти. Сюргюн этильген топракъта халкъ озюни джоймады. Бунъа къартларымыз ёл бермеди. Къартбабаларымыз башларына къалпакъ, такъие кийип, къартаналарымыз башларына марама ташлап юрьселер, бу оларнынъ ким олгъанларыны бильдирир, яшларда оларгъа урьмет дуйгъусыны уянтыр, озьлерине буюк бир улулыкъ багъышлар эди.

Эвель заманда эвленеджек къызларгъа Къуран, сандыкъ, башына фес, белине къушакъ багъышлай экенлер. Бу шейлер анадан къызгъа, сонъра онынъ къызы-торунгъа къала, бойле этип несильден-несильге кече экен. Анам ара-сыра сандыкъны ачкъанда къушакъны бизге алып косьтере.

О къартанасындан калгъан хатиредир. Бу къушакъ ипрангъан олса да, узакъ кечмиштен бизге икяе эте. Къушакъ къыйметли металлдан, меселя кумюштен, эки япракъ къошулувынен япылгъан. Къушакъ безеги демир оймаджылыкъ усулынен яраштырылгъан олса, чечек шекильдеки асмасы зынджырнен безетильген. Йипиш къушакъта секиз бадем шекилинде оюлгъан безеги де бар. О чешит тюрлю ташларнен безетильген ве пек дюльбердир.

Къартанам Сеитинанова Зоре 1898 сенеси Къырымнынъ Сакъ районында дюньягъа келе, деп икяе эте анам. Йыллар кечкен сонъ о етише ве олар къартбабамнен экиси эвленелер. Къартбабам молланынъ огълу олгъаны ичюн оны 1930 сенеси Орта Асиягъа сюргюн этелер. О, бир йылдан сонъ къайтып келе, амма сагълыгъы зайыфлашкъаны себебинден чокъкъа бармай вефат эте.

Къартанам учь къызны бир озю осьтюре.

18 майыс 1944 сенеси саба эрте солдатлар къапыны къакъалар, тез азырланмаларыны эмир этелер. Къартанам башта Къуранны ала, къушакъ исе о арада белинде ола. Бойле этип бу къушакъ къартанамдан анама, ондан сонъ манъа келип ете, дей анам. Бойлеликнен, бизим аилемиз эки кере сюргюн ола. Анам исе бу Къуран ве къушакъны Къырымгъа алып келе.

Мен бильгениме коре, бойле дегерликлер эр бир къорантада бардыр…

____________________________

Ишни беджерген:

Лиственное умумтасиль

мектебининъ

5 сыныф талебеси

Юнусов Айдер

д.к. 31.05. 2002г

Новоивановка кою,

Маяковский сокъ, 51 эв

джеб.тел: 0955117389

Азырлагъан оджа:

Джамадинова Айше

Айединовна.

Османов Артур (Садовская ОШ 6 кл.)

КЪАРТБАБАМНЫНЪ ХАТЫРЛАВЛАРЫ

Къартбабамнынъ хатырлавлары

Меним адым Артур, Сейтлер районынынъ Садовое коюндеки мектепнинъ 6 миллий сыныфында окъуйым. Оджамыз бизге вазифе берди: кимде эвде къыйметли эшьялар, бельки мектюплер, фотокарточкалар олса, кетиринъиз. Къартбабамдан сорагъанда, о манъа бир меракълы ресимни берди. Онда бир группа адамлар арасында Советлер бирлигининъ эки дефа къараманы , белли учуджы-сынавджы Аметхан Султан бир группа адамлар арасында ресимге тюшкен. Оларнынъ арасында меним къартбабам да бар.

Аметхан Султан адамлар арасында.

Къартбабамнынъ ады Каралиев Рауф Валиевич, 1936 сенеси дюньягъа кельди, догъма Тувакъ коюнден (шимди Рыбачье). Халкъымызнынъ башына тюшкен сюргюнликни корьди ве озю де огърады. Озьбекстанда Андижан областынынъ Нефтепром деген къасабасында яшады ве чалышты. О, пек чокъ малюматлар биле, манъа олар акъкъында айтмагъа севе. Бир ресимнинъ тарихи мени пек меракъландырды, онынъ ичюн буюк авесликнен къартбабамнынъ хатырлавларыны динълемеге азырландым.

Бу вакъиа 1970 сенесининъ сентябрь айында олды, тамам памукъ джыйылгъан вакъыт. Нефтепромда яшагъан къырымтатарлар арасында бойле бир хабер даркъады: Аметхан Андижангъа кельди. О вакъыт Андижанда 2 аэродром бар эди: арбий ве граждан. Арбий аэродромына Аметхан арбий самолёт кетирген экен. Бу хаберни эшитип, Салим агъа деген адам бизлерге теклифнен чыкъты: «Достлар, бакъынъыз, бизим къараманымыз Москвадан Андижангъа кельди, насыл этип онен корюшейик экен?». Аметхан бизлер ичюн эфсане эди. О, акъкъында чокъ эшиткен эдик, амма тирилейин корьгенимиз ёкъ. Эпимиз бир къараргъа кельдик: мытлакъа онен корюшмек керек. Машина тапып, Аметханны алып кельмеге бир къач адам кетти. Нефтепром адамлары тез вакъытта топлашып, азырлыкъны башладылар: бир къой сойып, балабан софра донатып, бизим къараманымызны сыйладылар. Амет ойле бир инсаниетли киши ки, ич бир вакъыт озюни макътамай эди, халкъынен гъурарлана ве ярдым этмеге арекет эте эди. Шу корюшювден хатире оларакъ ресимге чыкътыкъ.

Аметхан янындаки адам - къартбабам.

Субет арасында Къырым акъкъында да лаф чыкъты, амма пек мукъайтлыкъ керек эди. Корюшювден эпимиз мемнюн къалдыкъ. Сагълыкълашкъанда, Аметхан бизлерни Москвагъа чагъырды, онынъ догъгъанына 50 йыл оладжакъ эди. Бу – юбилей. Учуджыгъа истифагъа чыкъмакъ мумкюн эди. Чокъусы адамлар онъа бойле япмакъны теклиф эттилер. Куньлер кечти. Октябрь 25 –инде онынъ юбилейи оладжакъ эди. Намангъан, Андижан областларынынъ къырымтатарлары бирлешип, оны хайырламакъ ичюн акъча джыйып башладыкъ. О вакъытлары 18 бинъ кумюш топланды. Учуджыгъа самолё т макетини ясамагъа къарагъа келинди. Бу макетни алтындан яптырдылар. Бир къач векиль Москвагъа ёл алды. Андаки бир рестораннынъ ичинде 70-ке якъын адам топланды. Эр кес Аметханны тебрикледи. Биз эпимиз бу улу адамнен гъурурланып къайттыкъ.

Аметхан бизим къасабамызнынъ сакини Байбугъановлар аилесине оларнынъ огълу учуджы олмасына себепчи олгъан эди. Шу учуджы, бильгениме коре, шимди Акъмесджитте яшай.

Къартбабамнынъ Аметхан акъкъында бильгенлерини, окъугъанларыны саатларнен динълемеге мумкюн. Мен озь къартбабамнен гъурурланам.

___________________________________________________

Работу выполнил:

Османов Артур Заитович,

ученик 6 класса

Садовской ОШ I-III ступеней,

02.06.2001,

с. Садовое, ул. Октябрьская, 48

Руководитель работы:

Закирова майре Зинобадиновна,

учитель крымскотатрского

языка и литературы

с. Садовое, 2013 г.

Абляминова Зиде(с. Акимовка, 6 кл.) Къартанамнынъ марамасы

Министерство образования и науки

Автономной Республики Крым

Конкурс « Родной язык - бесценен, и неисчерпаемы духовные богатства народа»

Номинация – «Аиле дегерликлери»

Абляминова Зиде

Къартанамнынъ марамасы

Къартанам эр саба эрте турып, абдес алып, дюльбер марамасыны башына япып, окъумагъа башлай. Битам манъа бу марама акъкъында чоктан икяе эткен эди. Къырым татар тили дерсине оджамыз «Аиле дегерликлери» конкурсыны оладжагъы акъкъында илян этти. Эвге кельгенсонъ, мен битамнынъ марамасыны элиме алып, бираз тюшюндим ве бу конкурста иштирак этеджек олдым.

Марама сёзю арап тилинден алып, бельким «мигримах» - бахрама, я да орьме шарф дегендир. Марама къолдан азырлангъан ве гырджюванен безетильген.

Мараманынъ чешитлери бар: енгиль, толу, агъыр, юнь ве фередже марама. Оны енгиль памукътан токъуй, я да кетенден азырлайлар. Орьнеклери исе эи тарафлама мулиненен, алтын я да кумюш теллернен нагъышлана. Бу марама бизим аиледе муим ер ала.эвельден къызлар нишан шейлери нагъышлы явлукълар, эльбезлер, ястыкъ устьлери, марамалар азырлагъанлар. Битама бу маараманы онынъ анасы багъышлагъан, шунынъ ичюн о бизим аилемизде къыйметли дегерлик сайыла.

Шимди де къартанамз дуаларда башларына марама ташлап отургъан ола, не къадар дюльбер ве ярашыкълы корюнген олур эдилер. Беяз тюс, акъ тюс-темизлик, догърулыкъ, Аллахнынъ тюсю демектир.

Эвель заманларда къызлар башларына фес ийгенлер. Феслерине пускюллер асар эдилер. Кемалына еткен къызлар феске шербетни, марама туттырып эдилер. Марамалы фес къызларнынъ незакетли намуслы олгъанларынынъ ифадеси олгъан. Йыллар кечкен сонъ бу мараманы эсийгенде башларына ташлагъанлар.

Эльбетте, эр бир девир халкъ омюринде белли бир из къалдыра. Сюргюн этильген топракъта халкъ озюни джоймады. Бунъа къартларымыз ёл бермеди. Къартбабаларымыз башларына къалпакъ, такъие кийип, къартаналарымыз башларына марама ташлап юрьселер, бу оларнынъ ким олгъанларыны бильдирир, яшларда оларгъа урьмет дуйгьусыны уянтыр, озьлерине буюк бир улулыкъ багъышлар эди.

Мен де бу мараманы аилемизде сакъларым, къысмет олса несильден - несильге кечип аилемизде хазине олып къалыр.

_________________________________________

Ишни беджерген:

Абляминова Зиде

Д.к. 19.06.2001с.

Акимовка кою,

Колхозная сокъагъы, 42 эв

Акимовка умумтасиль

мектебининъ1-111б

6 сыныф талебеси

Оджа

Сейдаметова Ление Таировна

Акимовка кою, 2013с.

Тохтарова Мавиле (Нижние орешники кою). Битамдан къалгъан мирас (тикиш машина)

Тохтарова Мавиле.
Битамдан къалгъан мирас (тикиш машина) (видео)

Тохтарова Мавиле тикиш машина акъкъында икяе эте. О,Новожиловка коюнде яшай. Бу машина Амиде битасындан къалгъан мирас.Учь несиль бу машинанен къулланып келе.

О, бу куньге къар чалышып келе .

Руслан Мустафаев

Аилемнинъ тарихы фоторесимлерде

Слайдшоу, разработанное в рамках конкурса "Аиле дегерликлери"-2013.
Автор - Руслан Мустафаев (Симферополь, 7 кл ОШ 35).
Работа рекомендована в номинации ХАТЫРА.
Рук-ль - Гульсум Хайретдинова

вторник, 19 марта 2013 г.

Усеинова Эльнара Хатыра сурет (реферат)

Усеинова Эльнара
Кефе шеэри I-III басамакълы 15 номералы умумтасиль мектебининъ талебеси

Хатыра сурет

Бизим аиле фотоальбоммызда бир сурет бар. О мен ичюн ябаджы киби эди. Бир кунь мектебимизнинъ музейине кезинтиге кирдик. Музейде Къырым этнография кошеси бар. Анда мен бир чокъ шейлер корьдим: суретлер, эв эшьярлары, кийимлер ве дигери. Шу дакъкъасы бирден эвимиздеки ябанджы сурет козюм огюне кельди.

Эвге келип, бу суретнинъ бизде насыл пейда олгъаныны сорадым. Анам янына оттуртып, манъа айтып берди. Бу суретте меним къартанамнынъ бабасы, Менгазиев Бекир, 1910 с. ве тизеси, Менгазиева Ава, 1908 с. эдилер. Не къадар низамлы, акълякълы ве муляим инсанлар эдилер.

Къартанамнынъ бабасы эр вакъыт балаларым ве торунларым окъусынъ деп тырышкъан инсан экен. Бундан сонъ фотоальбомны ачсам, бу сурет манъа ич ябанджы корюнмей, аксине, санки дерсин мен оларны бутюн омюр бильгенимдай.

Бекирова Сабина Видео

Автор видео - Бекирова Сабина (Зуя, АР Крым). Видео подготовлено в рамках конкурса "Аиле дегерликлери/Семейные реликвии"- 2013.

Аджи-Умерова Мавиле «Кечмишлерни эслеткен фенер» (реферат)

Министерство образования и науки Автономной Республики Крым

Управление образования и по делам детей

Красноперекопской райгосадминистрации

X Республиканский фестиваль ученического творчества

На крымскотатарском языке

«Родной язык - бесценен, и неисчерпаемы духовные богатства народа»

Аиле дегерликлери

«Кечмишлерни эслеткен фенер»

Озь кечмишини бильмегенининъ,

келеджеги олмаз.

Бизим къорантамыз, Ватанымыз Къырымгъа, Озьбекистандан 1989 сенеси гочип гельди. Дедемлер, къартанамлар Къырымда, Хапсхор коюнде догъдылар. Элли йыла якъын сюргюнликте, башкъа миллетлер арасында яшадылар. Олар озь диллерини дегиль, шивелерини биле унутмайып, балаларына, торунларына да ашладылар. Биз озюмизнинъ севимли ана дилимизде, хапсхор шивесинде лаф этейих, онынъ ичюн ишими де озь шивемде язайым.

Бабам сёйледигине горе, эв сатын алмакъ ичюн, Керчьтен башлайип тап Перекопа гелип чыхты. Проблемалар чокъ эди. Бир койде сатлыкъ эв ёкъ, экинджисинде – къырымтатарлары прописка этмейлер, учунджисинде – ише алмайлар. О йыллары, башта ише гирмек ичюн, ребер аризанъа имза къойса, эв сатын алсан, сонъ прописка этейлер. Ондан сонъ варып бала-чагъанъы гочирип кетирийсынъ. Миллетимизнинъ алы пек агъыр эди.

Халкъымызны къыйнадылар,

Яратып агъыр вазиетилер.

Миллетимнинъ гозю батыр,

О тек огге ынътылыр.

Гонълюнде олан, къыйын-къолай демейип, бир чаре тапып, гочип гельди. Юреклеринде Ватан дуйгъусы, севгиси олмаянлар, але бугун яшагъан ерлеринден тепренмейлер.

Биз койде яшайыкъ, эвимиз пек балабан олмасада, озюмизе ляйыкъ, бир ёрукъ. Эвимизнинъ ичи земаневий донатылгъан. Баба-деделермизден къалгъан адетлер: миндер, ястыкъ, дувара асылгъан безлер ве явлукълар йыгъышылып алынды. Энди исе диванлар, креслолар, стенкалар долдырый.

Раатлыкъ гуну эди. Мен адет узьре эв йыгъыштырмая башладым. Земаневий стенканынъ тепесинде, бир четчигинде, эвель замандан къалма фенер дуруй, санки дерсин сыгъыра токъум гийдирген гиби. Эр сефер оны алып ахыра къояйым, анам исе, кетирип ерине къояй. Ахыры сонъу анам деди: «Къызым бу фенере тегме, ярашыймы, ярашмаймы, о бунда дурсын . О, кечмишлерни эслеткен фенер, тири тарих киби». Мен яваштан анамнынъ янына ерлештим ве лафыны девам этмесини риджа эттим. Анам ушенмейип, къакъып, эски карточкаларнынъ ичинден Афизе къартанасынъ ве Гъафур дедесинъ ресимлерини къыдырып тапты. Диваннынъ устюне ерлешип отурды ве бир акъ чекип тарифлемее башлады:

«1944 сенеси дедем Эски Къырым дагъларында партизанлыкъ япай эди, къартанам Афизе, Хапсхор коюнде учь баласындан яшай эди. 18 майыс геджеси пенджерелери такъылдады, къартанам къапуйы ачса, онынъ огунде бир солдат дуруй. О, частларына, мерхаметли сою экен. Къырымтатарларыны Къырымдан чыкъардыкъларыны яваштан анълаткъан ве чареси олдыгъына горе эллеринъизе шейлеринъизи алынъыз деген. Къартанам эки гунлюк локъса экен, бираз шашмалагъан. Лякин бу лафларны эшиткен бабам Аптразакъ, он дерт яшында олсада, тез вазиети фаркъ эткен. Биринджи де, ун ве ашайыт алгъан. Мемет кадесине бир-эки урбалары бокъча япып омузына ургъан. Анасына, Афизе къартанама, тек эки гунлюк кадесини къорчаламасыны буюр эткен. Эвден чыкъанда эр кеснинъ элинде озюне яраша юку вар экен. Энъ юфакъ кадеджиги Неджифе, дёрт яшында экен. Бакъса горсе эр кес элинде шейден чыкъай, ода бош чыкъмайым деп, фенери алый. Оледа фенер олардан барабар, Орта Асияя варып чыкъай .

Дженк питен сонъ Гъафур дедем Тулада чалышкъан. Айлар гечий, йыллар гечий, дедем 1956 сенеси Ташкент областы Бекабад районы Дальверзин совхозында яшагъан аилесине гелий, горушип чокъ йыллар бахтлы яшайлар. «Эр сефер фенери ишлеткенде,- Бу йыгъышымлы Неджифенинъ фенери, - деп анъа эдилер». О йыллары халкъ фукъаре яшаса да, шенъ эдилер. Гундуз чалышалар, акъшам – майлее варыйлар. Майлее китенде дедемнинъ элинде янан фенер, къартанам исе орекесиден.

Афизе къартанам раметли олан сонъ, фенер Аптразакъ бабамда эди. Ода раметли олан сонъ, манъа къалды. Бу фенери мен балабан тюс деп саяйым. Фенере гозум тюшенде , бутюн несилим гозумунъ огуне гелий. Бу гуньде эписи раметли олды, бири сагъ дегиль, амма фенер сагъ. Мен оны гозумнинъ бебеги гиби сакълайым. Шее не оладжакъ, тутмая бильсенъ, йыллардан дурур, амма инсанлар олюп китей ».

Бойле дедида , анамнынъ гозьлери яш долды. Мен исе аджыныкълы икяеден агъызым ачылып къалды, гозлеримден шыпыр-шыпыр яшлар акъты.

Гозьлерим яш долды,

Анамнынъ сёзлеринден.

Юрегим хыйыр – чыйыр олды,

Несилимнинъ кечмишинден.

«Эй, балам! Эски дертлери къозгъадынъ», - деди анам.

Шимдики яшларда, мен беллесем, бойле дуйгъулар олмаса герек. Я да заман ойлеми, санки дерсин эр кес бир гуньден яшай.

Икяемни бойле битирмее истейим: Келинъиз яшлар, ана-бабаларымыздан чокъча лафетейих, несилимизнинъ кечмишини чукъур билейик, олар пек меракълы. Миллет байлыкъларыны унутмайыкъ, сакълайыкъ. Бизлер ичюн олар тири тарихдир!

Заман, заман деп чапсанъда,

Кечмишинъни унутма.

Сакъласанъ аиле дегерликлеринъни

Билир балаларынъ тарихинъни.