АИЛЕ ДЕГЕРЛИКЛЕРИ: Аджи-Умерова Мавиле «Кечмишлерни эслеткен фенер» (реферат)

Министерство образования и науки Автономной Республики Крым

Управление образования и по делам детей

Красноперекопской райгосадминистрации

X Республиканский фестиваль ученического творчества

На крымскотатарском языке

«Родной язык - бесценен, и неисчерпаемы духовные богатства народа»

Аиле дегерликлери

«Кечмишлерни эслеткен фенер»

Озь кечмишини бильмегенининъ,

келеджеги олмаз.

Бизим къорантамыз, Ватанымыз Къырымгъа, Озьбекистандан 1989 сенеси гочип гельди. Дедемлер, къартанамлар Къырымда, Хапсхор коюнде догъдылар. Элли йыла якъын сюргюнликте, башкъа миллетлер арасында яшадылар. Олар озь диллерини дегиль, шивелерини биле унутмайып, балаларына, торунларына да ашладылар. Биз озюмизнинъ севимли ана дилимизде, хапсхор шивесинде лаф этейих, онынъ ичюн ишими де озь шивемде язайым.

Бабам сёйледигине горе, эв сатын алмакъ ичюн, Керчьтен башлайип тап Перекопа гелип чыхты. Проблемалар чокъ эди. Бир койде сатлыкъ эв ёкъ, экинджисинде – къырымтатарлары прописка этмейлер, учунджисинде – ише алмайлар. О йыллары, башта ише гирмек ичюн, ребер аризанъа имза къойса, эв сатын алсан, сонъ прописка этейлер. Ондан сонъ варып бала-чагъанъы гочирип кетирийсынъ. Миллетимизнинъ алы пек агъыр эди.

Халкъымызны къыйнадылар,

Яратып агъыр вазиетилер.

Миллетимнинъ гозю батыр,

О тек огге ынътылыр.

Гонълюнде олан, къыйын-къолай демейип, бир чаре тапып, гочип гельди. Юреклеринде Ватан дуйгъусы, севгиси олмаянлар, але бугун яшагъан ерлеринден тепренмейлер.

Биз койде яшайыкъ, эвимиз пек балабан олмасада, озюмизе ляйыкъ, бир ёрукъ. Эвимизнинъ ичи земаневий донатылгъан. Баба-деделермизден къалгъан адетлер: миндер, ястыкъ, дувара асылгъан безлер ве явлукълар йыгъышылып алынды. Энди исе диванлар, креслолар, стенкалар долдырый.

Раатлыкъ гуну эди. Мен адет узьре эв йыгъыштырмая башладым. Земаневий стенканынъ тепесинде, бир четчигинде, эвель замандан къалма фенер дуруй, санки дерсин сыгъыра токъум гийдирген гиби. Эр сефер оны алып ахыра къояйым, анам исе, кетирип ерине къояй. Ахыры сонъу анам деди: «Къызым бу фенере тегме, ярашыймы, ярашмаймы, о бунда дурсын . О, кечмишлерни эслеткен фенер, тири тарих киби». Мен яваштан анамнынъ янына ерлештим ве лафыны девам этмесини риджа эттим. Анам ушенмейип, къакъып, эски карточкаларнынъ ичинден Афизе къартанасынъ ве Гъафур дедесинъ ресимлерини къыдырып тапты. Диваннынъ устюне ерлешип отурды ве бир акъ чекип тарифлемее башлады:

«1944 сенеси дедем Эски Къырым дагъларында партизанлыкъ япай эди, къартанам Афизе, Хапсхор коюнде учь баласындан яшай эди. 18 майыс геджеси пенджерелери такъылдады, къартанам къапуйы ачса, онынъ огунде бир солдат дуруй. О, частларына, мерхаметли сою экен. Къырымтатарларыны Къырымдан чыкъардыкъларыны яваштан анълаткъан ве чареси олдыгъына горе эллеринъизе шейлеринъизи алынъыз деген. Къартанам эки гунлюк локъса экен, бираз шашмалагъан. Лякин бу лафларны эшиткен бабам Аптразакъ, он дерт яшында олсада, тез вазиети фаркъ эткен. Биринджи де, ун ве ашайыт алгъан. Мемет кадесине бир-эки урбалары бокъча япып омузына ургъан. Анасына, Афизе къартанама, тек эки гунлюк кадесини къорчаламасыны буюр эткен. Эвден чыкъанда эр кеснинъ элинде озюне яраша юку вар экен. Энъ юфакъ кадеджиги Неджифе, дёрт яшында экен. Бакъса горсе эр кес элинде шейден чыкъай, ода бош чыкъмайым деп, фенери алый. Оледа фенер олардан барабар, Орта Асияя варып чыкъай .

Дженк питен сонъ Гъафур дедем Тулада чалышкъан. Айлар гечий, йыллар гечий, дедем 1956 сенеси Ташкент областы Бекабад районы Дальверзин совхозында яшагъан аилесине гелий, горушип чокъ йыллар бахтлы яшайлар. «Эр сефер фенери ишлеткенде,- Бу йыгъышымлы Неджифенинъ фенери, - деп анъа эдилер». О йыллары халкъ фукъаре яшаса да, шенъ эдилер. Гундуз чалышалар, акъшам – майлее варыйлар. Майлее китенде дедемнинъ элинде янан фенер, къартанам исе орекесиден.

Афизе къартанам раметли олан сонъ, фенер Аптразакъ бабамда эди. Ода раметли олан сонъ, манъа къалды. Бу фенери мен балабан тюс деп саяйым. Фенере гозум тюшенде , бутюн несилим гозумунъ огуне гелий. Бу гуньде эписи раметли олды, бири сагъ дегиль, амма фенер сагъ. Мен оны гозумнинъ бебеги гиби сакълайым. Шее не оладжакъ, тутмая бильсенъ, йыллардан дурур, амма инсанлар олюп китей ».

Бойле дедида , анамнынъ гозьлери яш долды. Мен исе аджыныкълы икяеден агъызым ачылып къалды, гозлеримден шыпыр-шыпыр яшлар акъты.

Гозьлерим яш долды,

Анамнынъ сёзлеринден.

Юрегим хыйыр – чыйыр олды,

Несилимнинъ кечмишинден.

«Эй, балам! Эски дертлери къозгъадынъ», - деди анам.

Шимдики яшларда, мен беллесем, бойле дуйгъулар олмаса герек. Я да заман ойлеми, санки дерсин эр кес бир гуньден яшай.

Икяемни бойле битирмее истейим: Келинъиз яшлар, ана-бабаларымыздан чокъча лафетейих, несилимизнинъ кечмишини чукъур билейик, олар пек меракълы. Миллет байлыкъларыны унутмайыкъ, сакълайыкъ. Бизлер ичюн олар тири тарихдир!

Заман, заман деп чапсанъда,

Кечмишинъни унутма.

Сакъласанъ аиле дегерликлеринъни

Билир балаларынъ тарихинъни.