«Зийнегуль къартанайнынъ тюсю»

                                   Аиле дегерликлери-2010

                     

                                                                          Решитова Алиме Ринатовна

                                                               учащаяся 10-Б класса

                                                                               Мирновской ОШ I-III ступеней

                                                               Джанкойского района

«Зийнегуль къартанайнынъ тюсю»

Кечмиште чокъ къырымтатар къоранталарында «тылсымлы» сандыкълар олгъан. Эв саиплери оларны оданынъ тёрюне ерлештирип, устюне тёшек-ястыкъ джыйгъанлар. Бу миллий орьнеклернен безетильген сандыкъларнынъ къапакълары той-джыйында, байрам-сеналарда ачылгъан, башкъа вакъыт килитли тургъан, анахтарларыны исе беджерикли къартийлернинъ джеплеринде, гизли кошелерде сакълагъанлар. Бу сандыкъларнынъ эр бирининъ озь сыры, «тылсымы», хазинеси олгъан.

Йыллар девамында халкъымыз ана-бабалардан къалгъан, несиль-несильден кечкен эшьяларны козь бебеги киби шу сандыкъларда сакълап кельген. Дешетли дженк, ачлыкъ, репрессия, сюргюнлик эр бир къорантагъа чокъ беля кетирген, эр кесни дарма-дагъын эткен. Сандыкъларнынъ чокъ къыйметли шейлери сачылгъан, тоналгъан, сатылгъан, лякин, шукюрлер олсун, бахтымызгъа бутюнлей джоюлмагъан. Чокъ къарсамбалардан кечип, озь саиплеринен кене Ватанына къайталар. Халкъымызнынъ миллий медениетини сакъламакъ ичюн хызмет этелер.

Мен коюмизде яшагъан Гульшен къартанайнынъ сандыгъында олгъан йипиши къушакъ ве йипек пошуларнынъ «сырыны» ачмакъ истейим.

«Йипиши къушакънынъ» тарифи

Къырымтатарларнынъ къуюмджылыкъ эшьялары эр вакъыт къадын урбасынынъ айырылмаз теркибий къысмы олып кельген. Бу зийнетлер башкъа, боюнгъа, къолгъа эм де бельге такъылгъан ильванларны безеткенлер.

Тогъалы къушакъ къырымтатар халкъынынъ энъ севимли зийнетлеринден биридир. Къушакъларны къадын-къызлар да, эр кишилер де такъкъанлар.

Эсасен бойле къушакъларны Багъчасарай ве Къарасувбазар къуюмджы эснафлары япкъанлар.

Къушакънынъ негизи къадифеден олып, устю алтын тюслю шертнен къаплангъан. Негизине бант шекилинде телли сулюклер кечирильген. Бант ве сулюклер устюне дюльбер чечеклер къондырылгъан.

Къушакънынъ кумюш тогъасы зенгин безетильген. Тогъалар чифт, кобелек къанаты шекилиндедир.

Тогъа шекилининъ негизинде бири-бирини текрарлагъан эки юзюм япрагъы къоюлгъан. Оларнынъ устюне эки чечек япрагъы такъылгъан. Энъ устте ири чечек розеткасынен пекитильген.

Къушакънынъ тогъасы учь къатлы йипиши композициядан ибарет.

Гульшен Мурат къызы 1937 сенеси Къырымнынъ Ларендорф районы Бозгозь коюнде Джеппар акъай ве Зийнегуль абайнынъ къорантасында дюньягъа келе. Шимди бу койнинъ ады, негизи къалмагъан, сабан сюрюльген. Ларендорф Первомайский районы олгъан.

Джеппар акъай бозгозьли Мурат бабайнынъ екяне огълу олгъан. Койдешлери Мурат байны адалетли, хайырсевер инсан оларакъ бильгенлер. О, асырнынъ башында озь коюне джами къурдургъан, койдешлерине ярдым элини узаткъан, агъыр йылларда ачлыкътан къуртаргъан. 1922-нджи сенеси бай йигитлик чагъына еткен огълу Джеппарны эвлендире. Келин Зийнегуль Семен коюнден зенгин къорантадан олгъан. О йыллары къызлар тёшек, ястыкъ, савут-сабадан гъайры, озюнен джиез сандыкъ да кетире экенлер. Ана-баба къызнынъ джиезини балалыгъындан топлай экенлер. Бу акъта халкънынъ икметли сёзлери бар: «Къызынъ бешикте, джиези сандыкъта олсун». Зийнегульнинъ йипиши къушагъы, алтын пуллу феси, къадифе антери, алтын купе ве юзюклери олгъан. Ана-бабасы бу ильванларны Багъчасарай усталарына сымарлап ясаткъанлар. Танышув геджеси къайнанасы келинге йипек пошу, къайнатасы исе алтын медальон бахшыш бере.

Зийнегуль абай ве Джеппар акъай гузель табиатлы, ишкир, бир кимсенинъ акъкъыны ашамагъан адамлар олгъанлар. Татлы-муаббет яшап, алты эвлят корьгенлер: учь огълан ве учь къыз. Гульшен къартанай къорантада дёртюнджи бала олгъан.

Ватанында тынч яшайышларыны дженк, сонъ сюргюнлик боза. Бозгозьлилер Озьбекистаннынъ Къашкъадарья областынынъ бир къышлагъына тюшелер. Джеппар аъкай 1944 сенеси язда сытма хасталыгъындан кечине. Зийнегуль абай бир чаре тапып, алты баласыны ачлыкътан къуртара. Къайнатасындан къалгъан къыйметли шейлерни емекке денъиштире, шай этип сагъ къалалар. Озю де тынмай: колхозда чалыша, памукъ чапалай, берекет джыя, аш пишире. Лякин джиезини сатмай, сакълап къала. 1956 сенеси ольмезден эвель: «Бу ильванлар манъа ана-бабамдан мирас эди. Оларны шу куньге къадар сакълап кельдим. Энди оларны сизге къалдырам, меним тюсюм олсун», - деп, учь къызына болюштире.

Бойледже, Гульшен къартанай йипиши къушакъ, йипек пошунынъ саиби ола. Зийнегуль къартанайнынъ васиетине коре, аиле дигерликлери ялынъыз къыз несильге кечмек керек экен. Элли йылдан зияде бу зийнетликлер Гульшен къартанайнынъ сандыгъында сакълы тура. Гульшен къартанайнынъ эки огълу ве бир къызы, алты торуны бар. Балабан къоранта топлангъанда, сандыкътан ильванлар чыкъарыла, ресимлер бакъыла, кечмиш левхалары джанлана. Яш несиль озь тамырларынынъ тарихынен, халкъынынъ санатынен таныш ола, онъа исине. Аиле дигерликлери несиллерни озь-ара йипсиз, ялынъыз юрек сезген багънен багълай.

Гульшен битайнынъ къызы Лиля мектепте инглиз тили оджасы. О, мектепте кечирильген миллий байрамларда, чешит тедбирлерде тешкилятландырылгъан сергилерге Зийнегуль къартанасынынъ зийнетлерини кетире. Талебелерни оларнынъ тарихынен таныштыра, халкъымызнынъ медениетине севги, меракъ ашлай.

Биз, яш несиль, халкъымызнынъ тарихыны, медениетини, тилини, динини бильмек борджлумыз. Бир икметли инсан айткъаны киби: «Кечмишини унуткъан халкънынъ келеджеги ёътыр». Амма мен эминим, къырымтатар халкъынынъ келеджеги бар!