Орьнекли шербентилер

Аиле дегерликлери 2012

Джемилова Лера,

                                                                                       учащаяся 10 класса                 Крымской

                                                                                       общеобразовательной школы

                                                                                       I-III ступеней

                                                                                       Джанкойского района

Орьнекли шербентилер

Кириш  сез

     Бу иш мени пек меракъландырды, чюнки балалыкътан берли къартанамнынъ йырлап – йырлап тиккени козь огюме кетирем. Айше къартанамнынъ  эки юзден зияде орьнекли шербентилери бар.

     Эр бир иши озюндже дюльбер, чюнки о ишлерге бутюн юрегининъ севгисини, Ватангъа урьметини, къызлыгъыны багъышлады.

      Сюргюнликте олгъанда биле бу ишни быракъмады. Бу иш онъа гонъюль берди.

     Меним ичюн Айше къартанамнынъ эллери алтындандыр, чюнки  эр  бир инсан ойле ишлер беджермез.

      Энъ къыйметли шербентилери айры тура. Оларны эр ай ювып, утюлей, къолларына алгъанда исе козьлери яшлана. Меним юрегим таша.

     О шербентилер къартбабамнен багълы. Къртбабамнен къартанам нишанлы олгъанда, адет боюнджа, къартанам ишлеген эди.

      Къартанам дей ки, бутюн ишлемелерини манъа багъышладжакъ. Мен исе озь торунларыма. Бойлеликнен, хысмет олса, тарих олып чыкъар.

      Сизнинъ дикъкъатынъызгъа къартанамнынъ энъ къыйметли ишлерини косьтермеге истейим.

     Бизим мектебимизде 1997 сенесинден башлап, этнографик  музеи ачылды, мен бу йыл экскурсовод оларакъ къырымтатар кошесини ачыкълайым, презентациялар азырлайым.

      Меним ишимнинъ макъсады: къырымтатар халкънынъ урф – адетлерине даа зияде урьмет ве севги ашламакъ.

 

        

Тасвирий  санат:  токъумаджылыкъ,  орнек, ишлеме

      Къырымтатар тасвирий санаты озининъ дюльберлиги, ифаделиги ве йымшакълыгъынен айырыла ве дикъкъат джельп эте. Санатшнас М.Я.Гинсбург къайд эткени киби: «…татар бедиет санайысынынъ дюльберлиги, орнеклерининъ чешитлиги  ве  зенгинлиги, ренклер гаммасы энъ зияде токъумаджылыкъ ве ишлеме истисалында акс олуна…»

      Къырымтатар токъумасыны 4 чешитке больмек мумкюн. 1. «Атма» токъума – токъумаджылыкънынъ эсас чешити; 2. «Орнеги сепме атма» - чёль тарафта ве дагъ этеги районларында шойле дейлер; «орнеги сачма атма» - дагъылыкъ  ве ялы ьою районларында ойле дейлер ки, бенда орнеклер  алынгъан  басманынъ эр бир ерине сепилип, сачылып, дагъылып ерлештириле. 3. «Тахталы атма» яхут «къатерленген тахталы». Бу усулда токъулгъан басма орнеклерининъ рельефлигинен, тасвирий аэнкинен харектерлидир. Бу сой басмалардан эм куньделик аятта, эм де байрамлар, тойлар вакътында эв ичини безетмек ичюн файдаланыла эди. Олардан айны заманда башкъа ортюльген «марама»лар ве «шербенти»леер япылы эди. Бу сой басма къулланув ичюн эльверишли, къавий ола ве шунынъ ичюн ойле  басмадан»оглюк» яхут «пештимал», богъча ичюн къулланылгъан буюк-буюк явлукълар, «ортю»лер, «софра-без»лер яхут  «къона-без»лер, «юзьбез»лер, «ягъбез»лер ве даа диггер шейлер ичюн файдаланыла эди. 4. «Къыбрыз атма». Эсасен ялы бойы ве дагъ районларында токъула эди.

     Тасвирий токъума ичюн «кетен» йиплер, адий «басма» йиплер ве, эльбетте, «йипек» йиплер къулланыла эди. Ханлыкъ девринде токъума ве ищлеме йчюн йиплер Эски-Къырым ве Бахчасарай районларында ишленип чыкъарыла эди. Гъайры узвий  ве осюмлик материалларындан усталар басмаларын боямакъ ичюн чешит боялар азырлай эдилер. «Къаверенки» ренк ичюн джевиз къабыгъындан, «сары» ренк ичюн согъан къабугъындан файдаланыла эди. Акация ве къадын тузлыгъы тамырлары исе «ачыкъ-сары» дан «портакъал» тюсюнедже чешит ренклер берелер. Дюльбер мор тюс ве къара тюс ичюн исе нар къабугъындан файдаланыла эди.

      Къырымтатар орнеклерине басма устинде «тик сыра», конделен, къыя тарзда геометрик ёнелишлер олмасы хастыр. Чёль тарафлыларнынъ орнеклеринде конделенлик устюн тура эди. Къыя яхут кошелеп орнеклев усулы эксери алда дагъ этеги районларында файдаланыла эди. Дагъ районларынынъ орнеклери ичюн исе «тик сыра» ёнелишдер хастыр. Анъаневий орнеклернинъ чокъусы буюк бир эйбетнен несильден несильге кечириле эди. Муреккеп бир иджадий ресимнинъ, манзаранынъ чизгилери оны япкъан истидатлы уста орнекчининъ рухий алемини акс эте. Орнекке эсас оларакъ адети  узьре  эв кедиклери, алетлер я да табиат алеми: чечеклер, гуллер, чешит къушлар ве айванлар, тереклер ве япракълар, къая, озен, джылгъа корюнишлери алына эди. Шаиране уста къадынлар исе иджаткъа берилип, хаял, фантазия, масаллар, эфсанелер алемине далып кетелер. О вакъытта устанынъ тылсымлы пармакълары иле япылгъан орнеклерде тувгъан табиатнынъ бутюн дюльберлиги акс олуна: акъып тюшкен учан-сув, шырылдап акъкъан дагъ ирмагъы , тюпсиз кок юзюне сепильген йылдызлар ве иляхре.

      Къырымтатарларнынъ ишлемелери де гъает дюльбер ве озюнчелидир. Олар иненен тикип япылгъан орнеклери иле айырылалар. Тедкъикъатчы П.Я.Чепурина къырымтатарларда 10 чешит ишлеме бельгилей: «татар ишлемеси», «эсап  ишлемеси», «телли», «мыкълама», «букме», «къаснакъ», «аппликация», «пул», «уфакъ боюнджакъ ве инджи ишлеме», «къыйметли ташлар иле зийнетли ишлеме».

      «Татар ишлемеси» йипек, саде, алтын ве кумюш тель йиплерден файдаланылып, эки тарафлы тикюв усулынен эда этиле. Бу усулнен юзьбезлер, марамалар ве диггер шейлер ишлениле эди. «Эсап ишлемеси» денильген эки тарафлы с антрач тикиш усулы эксериетнен ялы боюнда къулланыла эди. Бу усулгъа «турк ишлемеси» де дениле эди. «Телли» денильген экинджи бир эки тарафлы ишлеме эсасен геометрик орнеклер япмакъ ичун уйгъун эди. Бир тарафлы «мыкълама» ишлемеси алтын яхут кумюш тель йиплернен сыкъ басмача япыла. Бу усулнен янъы (байрам) антерлери, феслер, киселер ве дигер шейлер безетиле эди. «Букме» ишлемеси – бу алтын яхут кумюш тюс къалын йиплерден япылып, азыр ресимнинъ устине къойылып пекитильген орнектир. Онынънен жакетлер, киселем, чораплар безетилелер. «Къаснакъ» тарафлы ишлеме даире шеклинде махсус япылгъан кергефте иненен яхут оргю инесинен эда этиле.

      Аппликация – хусусий бир тикиш ки, ондан килимлер, ястыкъ бетлери азырлавда къулланыла эди. Япылгъан шей даа зияде безетлювли олмасы ичюн бу технологиягъа даа «пул» да къошула, яни шу япылгъан шейге алтындан ве кюмюштен уфакъ-уфакъ капик киби пуллар тики лип пекитиле. Бойле пуллардан «мыкълама» ве «букме» ишлемелеринде де файдалалына ве бундан гъайры индже материаллардан япылгъан шейлерге, меселя, келиннинъ бурюнеджек шербентисине де шойле пуллар тикиле. Алтын ве кумюш тель йиплернен ишленильген къыйметли шейлерни безетмек ичюн къыйметли ташлардан, инджелерден файдаланыла, олар уфакъ боюнджакъ иле безетиле эди.

      Теэссюф ки, сюрьгюнлик нетиджесинде къырымтатар халкънынъ тасвирий санаты  бус-бутюн ёкъ олув хавфы астында къалгъан эди. Багъчасарай музейинде сакъланып къалгъан коллекция, айры адамларнынъ (меселя Аблямит Умеровнынъ) топлагъан коллекциялары, архив ве китапхане материаллары эсасында шимди бу сааны огренмек ве тасвирий санатымызны тиклемек имкяны бар. Бугуньде айры тешеббюсчилер тарафындан аньаневий килимджик ве ишлеме санатларыны гъайрыдан тиклемек  ичюн ынтылышлар япылмакъта. Оларнынъ биринджи теджрибелери о дередже мувафакъиетли олды ки, оларнынъ токъугъан килимлери ве дигер шейлери чешит сергилерде нумайыш этиле ве оларгъа талап пек буюк.

Токъумаджылыкъ  ве  ишлеме

      Орнекли токъумаджылыкъ ве ишлеме истихсалы къырымтатар эснафчылыгъынынъ эсас ве энъ кениш ялылгъан  чешити сайылып, бу ишнен ярымаданынъ деерлик бутюн районларында огърашыла эди.

      Къырымда токъумаджыларынынъ ве ишлемеджилернинъ эснаф бирлешмелери эвель – эзельден мевджут олгъан.Олар сарай эхлине , заденкярларгъа , руханийлерге хысмет косьтергенлер .

      Токъумаджылыкъ ве ишлеме ань – анелерининъ сакъланып къалмасынынъ себеби шунда эди ки, орнеклерден токъума эшьялары кунделик турмушнынъ, миллий урбанынъ ве диний мерасимлернинъ айырылмаз бир къысымы олып кельдилер.Бундан да гъайры, улькенлер озь алышкъанлыкъларыны, умумен халкъ ань – анелерини кучюклерге ашлай эдилер: яшлар къартаналарындан асабалыкъ олып къалгъан эшьяларнынъ орнеклерини энди озь эсерлеринде текрарлай эдилер.

     Бойлеликнен, 20 – нджы асырнынъ токъумаджылыгъы ве ишлемелеринде ань – аневий чизгилер, ань – аневий технологиялар, асырлар зарфында яратылыр, несильден несильге кечкен композиция чешитлери ве орнеклер сакъланып кельдилер.

     Ишлемелер( орнекли безлер, пачавралар, урба элементлери ве иляхре) башталары эвде токъулгъан памукъ басма узеринде, сонъра исе кетирильме басмалар – къадифе, атлас узеринде юпек, юн йиплернен, кимерде алтын я да кумюш теллернен яхут да фабрикада япылгъан алтын шнурларнен япыла тургъан.

    Къырымтатар ишлеме санатында орнекли ишлемелернинъ 10 чешити бар:

- « Татар ишлемеси» - тошемесиз басма узеринде эки тарафлама тикиш.

- «Хесап ишлеме» я да « Османлы ишлеме» - эки тарафлама ачыкъ индже  чильтер тикиши.

- «Телли ишлеме» - индже ялпакъ шекилли йылдызлы пластинкалар иле тикиш.

- «Мыкълама ишлеме» - тошемели къалын басма узеринде алтын, кумюш йиплернен тикиш.

- «Бюкме ишлеме» - къалын басма узеринде алтын , кумюш шнурларнен , кимерде исе ренкли йипек шнурларнен тикиш.

- «Къаснакъ ишлеме» - даире шекилли къаснакъкъа чекильген басма узеринде тикиш.

- «Аппликациялы ишлеме» .

- «Пуллы ишлеме».

- «Инджилернен ишлеме».

- «Джевхерлернен ишлеме».

      Ишлемелернинъ бутюн бу чешитлери 20 – нджы асырнынъ башларына къадар  сакъланып къалгъан эдилер. Басмагъа орнек чекюв технологиясы асырлар девамында денъишмеди. Эр бир койде , эр бир шеэрде орнек ресими япкъан къадынлар чалыша ве олар кенди ресимлеринен этрафтаки бутюн койлерни теминлей эдилер.Бойле уста къадынлар акъикъий профессионаллар эдилер, чюнки ань – аневий орнеклерни яхшы бильмекнен бир сырада, ренклернияхшы хис эте, ишлеме техникасыны да яхшы биле эдилер.

      Къырымтатарларнынъ никях мерасимлеринде ишлемелерде айрыджа эмиет  берильген. Меселя, келин тарафы азырлагъан нишан богъчасында келин озь къолунен ишлеген учкъур, тизбез, эки кисе, кумюш йиплернен ве нусфиснен нагъышлангъан кучюк кисе, киев мендиллери, чорапбавлар олмакъ керек эди.

     Къырымтатар ишлемелерининъ энъ муим эстетик дегерлигини колорит тешкиль эте. Меселя: 19 асырда яратылгъан ишлемелер 20 асырнынъ ишлемелеринден айны колоритлери иле айырылып туралар. Къырымтатарлар табий материалдан боя азырлав  сырларыны пек яхшы биле эдилер. Бояларны осюмликлернинъ тамырларындан, сап ве къабукъларындан, япракъ ве чечеклеринден, мейваларындан азырлай эдилер. Бояларны пекитмек ичюн кокташ, шап ве шарап экшилигинден ибарет махсус ренкаплар ишлетильген. Пекитильмеген бояларнен боялангъан йиплер эсасен ачыкъ къаверенкли тюске бюрюне эдилер.

Токъумаджылыкъта сыкъ къуллангъан сары ренк – « шафран» бояларнынъ нетиджесидир. Къара бояны нар  къабугъындан я да джевизнинъ ешиль къабугъындан, къырмызы бояны сандал терегининъ къабугъындан я да боджеклерден япа эдилер.

     Токъмалы ве ишлемели эшьялар ичюн, тюрлю – тюрлю безлер , ич ве усть урбалар ичюн, уфакъ – тюфек турмуш эшьялары ичюн темель оларакъ дегиз яда ёлакълы басма хызмет этти. Атма – эв шараитинде памукъ я да кетен йиплерден  гольнен токъулгъан басмадыр.

      19 – 20 асырларында орнекли токъмаджылыгънынъ бир къач усулы бар эди:

      «Атма орнеги сачма» - бу техникий усулнен безлер, къушакълар, шарфлар ишлемек ичюн къарарлаштырылгъан басмаларнынъ уджлары яраштырылгъан.

       « Атма къибриз» - усулы, тахминимизге коре, Къибризден кельгендир.

     «Тахталы» - усул Къырымнынъ дагълы ве ялыбою районларында таркъалгъан эди.» Тахталы» усулында токъулгъан орнеклер озь къабарыкълыгъынен ишлемелерни анъдыралар. Чешит тюрлю софра орьтюлери, оглюк, пештмаллар токъулгъанда, иште, шу усул къулланылгъан.

    «Топели» усулы – токъумаджылыкъта энъ аз огренильген ве тариф этильген бир усулдыр. Урба ве орнекли басмаларны яраштырмакъ ичюн файдаланылгъан.

      Къырымтатарларда безетме ролюни ойнагъан вея кунделик турмушта къулланылгъан безлернинъ чешитлери пек чокътыр.

      Меселя: юзбезлер, тизбезлер, диварбезлерни ве иляхре. Бойле безлер эм токъмалы орнеклернен , эм ишлемели орнеклернен яраштырылгъанлар.

      1990 – нджы сенелернинъ башларында Къырымнынъ бир сыра районларында махсус курслар ачылды ве анда къырымтатар къызлары ань – аневий санатымызны огрендилер. Алтын йипли ишлемелер къырымтатар манзаралы – амелий санатынынъ фахри эсапланалар.

      Киселер -  алтын йиплернен ишленген ве пек мот олгъан эшьялар джумлесине кирелер. Киселерни яш къызлар, къаиде оларакъ, озь нишанлыларына тиккенлер.

      1991 сенеси Акъмесджиттеки» Орнек» кучюк ишханесининъ тесисджиси С. Меметовнынъ ве къырымтатар медениетини джанландырув боюнджа координатсион меркезнинъ тешеббюсинен « Къырымтатар ишлемелерини гъайрыдан тиклев -  къадифе узеринде алтын йипли ишлемелер» адлы лейха черчивесинде миллий ишлеме курслары ачылды.

      Эльвира Муратованынъ (1970 сенеси догъды) ве Эльвира Османованынъ (1961 сенеси догъды) ишлемелери – земаневий алтын йипли ишлеме санатынынъ аджайип нумюнелеридир. Бу къадынлар Къырымда кочюп кельген сонъ алтын йипли ишлеме огренюв курсларыны битирдилер ве мына энди бир къач йылдыр ки, оларнынъ эсерлери Къырымда, Москвада, Киевде, Туркиеде, Алманияда откерильген манзаралы – амелий санат сергилерини яраштыралар.

Килим  токъумаджылыгъы

     Къырымда къоджалыгъ чевирюв усулы эсасен айванасравджылыкъкъа бельсенмеси, гъает зенгин хаммал базысынынъ мевджут олмасы сайысында мындаки килим токъмаджылыгъы баягъы инкишаф этти. Хал-азырда биз бу сой санатнынъ тек бир чешити - килимлер акъкъында муайен малюматларгъа маликмиз.

     Къырымтатар килимлери – токъув вакътында асыл олгъан характерли аралыкълы, хавсиз килимлердир. Язма менбалардан ве къартларнынъ хикяелеринден биз сыльгенимизге коре, Къырымда хавлы килимлер де токъулгъан, лякин асырнынъ башына келип, бу истихсал тек хавлы эйбелер токъувнен сынъырлангъан.

     Къырым музейлеринде тедкъикъ этильген хавлы килимлер къырымтатар килимлери дегиллер, олар эсасен Кавказ артындан кетирильме нюмюнелердир. Джумхуриет къырымтатар санаты музейнинъ хадимлери килим токъмаджылыгъы нюмюнелерини араштырып тапув боюнджа токътавсыз иш алып баралар. Бу мевзу ачыкъ олып, шимдилик джиддий огренюв баскъычында турмакъта.

     Килимистихсалы къырымтатарлардан гъайры, Орта Асияда (озьбек ве туркменлер), Кавказ артында, Украинада, Иранда, Тюркиеде, Булгаристанда, Романияда, Молдавияда мевджут эди ве шимди де чалыша. 11 асырда яшагъан Махмуд Къашгъарлы бу сой килимлерни анъаракъ, « килим – табан ве  диварларны орткен орьнекли чаршафтыр» деп яза.

     Килим токъулгъанда аткъы иплери атма иплери арасындан муреккеп орме усулынен кечирилелер. Килим эсасен юн иплерден, кимерде памукъ иплерден токъула тургъан. Килимнинъ характерли токъума аралыкълары олып, бу аралыкълар геометрик орьнеклерни сарып туралар. Бойле аралыкълараткъы ипининъ атма ипине сарылмасы, муаен ерге келип, аткъы ипи озь енелишини акс енелишке денъиштирмеси нетиджесинде асыл олалар.Нетиджеде, эр бир сыранынъ аткъы иплери бири – бирине якъынлашкъан ерлеринде озюне хас аралыкълар – чильтерлер асыл олалар.

     Аткъынынъ бири – бирине сарылмагъан иплери бир къач кечиштен сонъ озь ерини вертикаль ве диагональ енелиште денъиштирелер, нетиджеде орьнеклернинъ контуры бойлар 5 – 7, базыда исе 7 – 10 мм. Юксеклигинде басамакълы чильтерлер пейда ола. Эм ири, эм уфакъ орьнек мотивлерини контурлар бойлап саргъан бу аралыкълар баягъы корюмли график контур ролюни  ойнамакънен бирге токъумагъа индже чильтер ярашыгъыны багъышлайлар.

     Килим токъув технологиясы килимнинъ орьнек шекили насыл оладжагъыны да бельгилей. Килим орьнеклерини  эксериетте геометрик орьнеклер – ромблар, учькошеликлер ве саирелер тешкиль этелер. Килимде осюмлик, зооморфик я да башкъа бир мотивлер къулланылгъаны такъбирде биле бу мотивлер геометрик шекильде бюрюнелер. Къырым килимлеринде биз эсасен саде геометрик шекильдеки орьнеклерни расткетиремиз, бу ал исе килим орьнекчилиги мында мукеммель олмагъанындан, инкишаф этсе де, сатхийик тарафкъа инкишаф эткенинден делялет бере.

      20 асырнынъ башларында Къырымда анджакъ тошемелер, намазлыкълар, орьнекли ве орьнексиз киизлер, хавлы эйбелер, торбалар ишлеп чыкъарылды. Меселя, 2 – 3 одалыкъ килимлер тек зенгин келинлернинъ джиезлерине къоюлгъан.

      Эв  шараитинде токъулгъан килимлернинъ композициясы агълы олып, о тонсыз бошлукъ принципи эсасында сыра – сыра ерлешкен басамакълы ромблардан ибареттир.

      «Къибриз» усулынен токъулгъан килимнинъ атмасы памукъ басмадан, аткъысы исе юн иплерден япылгъан.

      «Таракълы» килим. Эв шараитинде токъулгъан. Атмасы памукъ басмадан, аткъысы юн иплерден япылгъан.

      «Намазлыкъ». Эв шараитинде хавсиз токъума усулында. Атмасы памукъ басмадан, аткъысы юн иплерден япылгъан. Орьнеклернинъ эсас  элементлери « таракъ» ве « арслан агъызы» ндан ибареттир. Композиция елакълар шекилинде къурулгъан.

Бойлеликнен, къырымтатар килимлерининъ орьнеклеринде айванасравджы къавмларнынъ килим токъув санатына хас олгъан ве Къырымда огуз – сельджук къабилелерининъ кочюви нетиджесинде кирип кельген орьнеклернинъ гъает саде элементлери ве мотивлери сакъланып къалгъаныны коремиз. Килим орьнеклерининъ бутюн элеменлери озь шекиллерининъ архаиклигинен айырылып туралар.

      Килимлернинъ колорити знгиндир, о 7 – 8 ренктен – фирюзе, ачыкъ къырмызы  ренклернинъ тюрлю – тюрлю аенклеринден ибареттир. Бойле ренклер ань – аневий къырымтатар токъумаджылыгъына хас дегиллер, чюнки миллий токъумаджылар асырлар девамында тек табий  боялардан файдаланып кельгенлер. Табий боялар исе, бильгенимиз киби, зехерли тюсте олмайлар. Иште, анилин боялар ишлетильгени нетиджесинде колорит къарардан зияде аллах – булакълы олгъан, ренклер озь теренлиги ве темизлигини джойгъанлар. Элементлернинъ контурлары тек фонгъа контраст  тарзда къайд олуналар. Композициялар эксериетте агълылар, фонлары екъ. Тар зыхлар пек зайыф орьнекленгенлер.

Нетиджелев

      Биз озюне хас хусиетлери чешит баскъычларда тюрлюджесине акс олунгъан къырымтатар медениетининъ инкишафындаки умумий ёнелиш ве мантыкъны такъдим этмеге тириштик.

      Къырымтатар санаты озь тарихында эм юкселюв, эм тюшкюнлик девирлерини корьди. Инкишафнынъ бир тегиз кечмегени тесадуф дегиль. Къырымтатар медениети Къырым, Тюркие, Русие, Авропада юз берген ичтимаий – икътисадий, тарихий вакъиаларнен сыкъ багълы эди. Материалнынъ такъсими де тюзгюн дегиль. Биз мевджут ве эльде этиледжек ильмий ишлер эдебий ве библиографик менбаларгъа, архив весикъаларына  базандыкъ.

      Омюр бир ерде турмай, кенди иджатларынен инкишафнынъ янъы баскъычына адым аткъан усталар Къырымгъа къайталар; иджатчыларнынъ янъы несили осеята, бундан гъайры мезкюр ишни этрафлы, деп саймакъ мумкюн дегиль, биз тедкъикъатнынъ ве башлагъан мевзумызнынъ девамы оладжагъына умют этемиз.

Къулланылгъан эдебият:

1.     Гинсбург М. Татарское искусство в Крыму // Забвению не подлежит. – Казань: Татарское книжное издательство, 1992.

2.     Чепурина П.Я. Орнаментальное шитье Крыма. 1948.

3.     Желтухина О. Искусство вышывки у крымских татар. // «Касевет». №26.

4.     Спасская Ю.А. Татарские вышывки Старо-Крымского района по материалам А.М. Петровой. – Баку, 1926.

5.     Саковец Т.М. Крымские орнаменты в рисунках В.В. Контрольской (из фондов Бахчисарайского историко-культурного заповедника).

6.       Изидинова С.Р. Об искусстве орнаментального тканья крымских татар. Севастополь, 1995.

7.     Мамут Чурлу. Крымскотатарские килимы: ремесло, искусство, сакральная тайна прошлого. // «Касевет» №25.

8.     Диляра Асанова, Земине Эмирусеинова, «Къырымтатар тешеббюси» Фонды. Акъмесджит.

9.     Исмет Заатов «Крымскотатарское декоративно-прикладное и изобразительное искусство», - «Тарпан», 2003.